Một số kinh nghiệm phát huy vai trò của thí nghiệm trong giờ dạy Hóa học THCS
- Đảm bảo an toàn thí nghiệm: luôn giữ hoá chất tinh khiết, dụng cụ thí nghiệm sạch và khô, làm đúng kỹ thuật, luôn bình tĩnh khi làm thí nghiệm. Nếu có sự cố không may xảy ra phải bình tĩnh tìm ra nguyên nhân, giải quyết kịp thời. Không nên quá cường điệu hoá những nguy hiểm của thí nghiệm cũng như tính độc hại của hoá chất làm học sinh quá sợ hãi.
- Đảm bảo chất lượng cao về khoa học và về mặt giáo dục: Nghĩa là đảm bảo truyền thụ cho học sinh những kiến thức cơ bản vững chắc, chính xác khoa học hiện đại gắn chặt với thực tiễn.
- Đảm bảo cung cấp cho học sinh tiềm lực để phát triển toàn diện: Phương pháp dạy học phải giúp học sinh biết vận dụng lý thuyết vào thực hành, và từ thực nghiệm vận dụng vào thực tiễn đời sống, trên cơ sở đó giúp học sinh phát triển tư duy logic, trí thông minh, tự lực làm việc.
- Đảm bảo truyền đạt cho học sinh theo những qui tắc sư phạm tiên tiến nhất. Một khối lượng kiến thức kỹ năng, kỹ xảo nhất định trong một thời gian hạn chế với những chất lượng cao nhất.
- Số lượng thí nghiệm trong một bài vừa phải, lựa chọn thí nghiệm dễ thực hiện, tiết kiệm thời gian trên lớp. Giáo viên cần cải tiến các thí nghiệm hoá học theo hướng dễ thực hiện nhưng vẫn thành công và đảm bảo tính trực quan, khoa học.
- Kết hợp chặt chẽ thí nghiệm với lời giảng của giáo viên: Lúc này lời giảng của giáo viên không phải là nguồn thông tin mà là sự hướng dẫn quan sát, chỉ đạo sự suy nghĩ của học sinh để đi tới kết luận đúng đắn, hợp lí, để qua đó các em lĩnh hội được kiến thức mới.
- Phải xác định vị trí của từng loại thí nghiệm: Mỗi thí nghiệm có một vị trí khác nhau trong dạy và học hóa học. Giáo viên cần xác định rõ vị trí của từng loại thí nghiệm để áp dụng phù hợp vào các bài cụ thể, nhưng hiện nay chúng ta đang thực hiện đổi mới phương pháp dạy học hóa học theo hướng tích cực hóa, cá biệt hóa, họat động của học sinh trong quá trình học tập. Theo tôi bên cạnh việc sử dụng có hiệu qủa các loại hình thiết bị dạy học khác như: Mô hình, tranh ảnh,... cần đặc biệt quan tâm đến thí nghiệm thực hành và thí nghiệm nghiên cứu của học sinh.
- Đối với thí nghiệm để nghiên cứu bài mới: Nếu thí nghiệm biểu diễn của giáo viên, học sinh chỉ được nghiên cứu bằng thị giác và thính giác thì thí nghiệm nghiên cứu bài mới của học sinh giúp học sinh được trao dụng cụ tận tay và được tự làm thí nghiệm, việc làm quen với các dụng cụ hóa chất sẽ cụ thể và đầy đủ hơn. Ở đây học sinh được tự tay điều khiển các quá trình làm biến đổi các chất nên có sự phối hợp giữa họat động trí óc với họat động tay chân trong quá trình nhận thức của học sinh → học sinh tích cực tham gia xây dựng bài, hình thành các kiến thức, khái niệm một cách chủ động, kích thích hứng thú của học sinh vì thí nghiệm rèn luyện cho học sinh nhận thức, phân tích những dấu hiệu, hiện tượng cụ thể bằng kinh nghiệm riêng của chính mình, thu hút mọi khả năng của học sinh vào nhận thức đối tượng.
Loại thí nghiệm này phù hợp với quá trình giảng bài mới. Tùy vào điều kiện trang bị cơ sở vật chất giáo viên có thể tiến hành bằng 2 cách:
* Toàn lớp cùng 1 làm thí nghiệm: Nếu điều kiện trang thiết bị hạn chế
* Từng nhóm làm thí nghiệm khác nhau: Bằng cách này giáo viên nên tổ chức để tạo điều kiện cho các học sinh trong nhóm lần lượt được làm thí nghiệm. Nếu không thí nghiệm sẽ trở thành thí nghiệm biểu diễn mà trong đó chỉ có một số em khá, giỏi phụ trách. Nếu thí nghiệm phức tạp thì nên có sự phân công giữa các học sinh trong nhóm. Có thể tiến hành loại bài thí nghiệm này theo phương pháp: minh họa - nghiên cứu.
- Thí nghiệm thực hành của học sinh: Loại thí nghiệm này phù hợp với loại bài ôn tập, củng cố kiến thức đã học, qua đó rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Để thực nghiệm thành công các thí nghiệm thực hành cần những điều kiện sau:
+ Học sinh cần chuẩn bị trước về mục đích thí nghiệm xem mình cần làm gì và làm như thế nào, tập giải thích các hiện tượng trong thí nghiệm để rút ra những kết luận đúng đắn bằng cách đọc trước các tài liệu hướng dẫn thí nghiệm như sách giáo khoa...
+ Giáo viên xác định rõ nội dung, phương pháp thực hiện giờ thực hành sao cho phù hợp với đặc điểm, nội dung thời gian và cơ sở trang thiết bị của trường.
+ Trình tự giờ thực hành:
• Phân thành nhóm nhở từ 2 đến 3 học sinh hoặc tùy theo điều kiện và tình hình cụ thể → phân công công việc rõ ràng
• Kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh
• Nêu ngắn gọn mục đích thí nghiệm, phương pháp tiến hành thí nghiệm
• Hướng dẫn cách quan sát và cách ghi chép
• Lưu ý học sinh cần tuân thủ các qui tắc an toàn thí nghiệm.
• Giao dụng cụ hóa chất, học sinh kiểm tra lại dụng cụ hóa chất, Phiếu tường trình thực hành theo mẫu
• Khi học sinh làm thí nghiệm giáo viên theo dõi các thao tác của từng nhóm để uốn nắn sửa những sai sót cần thiết nhưng không làm thay học sinh.
• Tạo mọi điều kiện cho mỗi học sinh đều được làm thí nghiệm trong điều kiện có thể (trong trường hợp thiếu trang thiết bị dạy học cũng có thể chia thành 2 nhóm nhưng thí nghiệm với các đề tài khác nhau)
• Cuối giờ, mỗi học sinh phải hoàn thành bài tường trình của mình
Sau cùng yêu cầu học sinh rửa dụng cụ, sắp xếp ngăn nắp vào nơi qui định.- Thí nghiệm ngoại khóa: Ngoài các hình thức thí nghiệm quan trọng trong nội khóa đã nêu. Thí nghiệm ngoại khóa như: Thí nghiệm thực hành và quan sát ở nhà, thí nghiệm vui trong các buổi hội vui về hóa học...dạng thí nghiệm này thường ít được đề cập tới nhưng nếu tiến hành hợp lý sẽ có tác dụng tăng cường hứng thú của học sinh, khơi dậy ở các em tính tò mò sáng tạo, cuốn hút các em vào học hoá học đồng thời nâng cao vai trò giáo dục kỹ thuật tổng hợp, gắn liền lý thuyết với kiến thức đời sống thực tế.
- Để chuẩn bị cho thí nghiệm này giáo viên chuẩn bị đề tài và hướng dẫn học sinh tự tìm kiếm dụng cụ, nguyên vật liệu, hóa chất cần thiết.
Trần Anh Huy - Trường THCS Lê QUý Đôn - huyện Vĩnh Cửu - tỉnh Đồng Nai.
- Đảm bảo an toàn thí nghiệm: luôn giữ hoá chất tinh khiết, dụng cụ thí nghiệm sạch và khô, làm đúng kỹ thuật, luôn bình tĩnh khi làm thí nghiệm. Nếu có sự cố không may xảy ra phải bình tĩnh tìm ra nguyên nhân, giải quyết kịp thời. Không nên quá cường điệu hoá những nguy hiểm của thí nghiệm cũng như tính độc hại của hoá chất làm học sinh quá sợ hãi.
- Đảm bảo chất lượng cao về khoa học và về mặt giáo dục: Nghĩa là đảm bảo truyền thụ cho học sinh những kiến thức cơ bản vững chắc, chính xác khoa học hiện đại gắn chặt với thực tiễn.
- Đảm bảo cung cấp cho học sinh tiềm lực để phát triển toàn diện: Phương pháp dạy học phải giúp học sinh biết vận dụng lý thuyết vào thực hành, và từ thực nghiệm vận dụng vào thực tiễn đời sống, trên cơ sở đó giúp học sinh phát triển tư duy logic, trí thông minh, tự lực làm việc.
- Đảm bảo truyền đạt cho học sinh theo những qui tắc sư phạm tiên tiến nhất. Một khối lượng kiến thức kỹ năng, kỹ xảo nhất định trong một thời gian hạn chế với những chất lượng cao nhất.
- Số lượng thí nghiệm trong một bài vừa phải, lựa chọn thí nghiệm dễ thực hiện, tiết kiệm thời gian trên lớp. Giáo viên cần cải tiến các thí nghiệm hoá học theo hướng dễ thực hiện nhưng vẫn thành công và đảm bảo tính trực quan, khoa học.
- Kết hợp chặt chẽ thí nghiệm với lời giảng của giáo viên: Lúc này lời giảng của giáo viên không phải là nguồn thông tin mà là sự hướng dẫn quan sát, chỉ đạo sự suy nghĩ của học sinh để đi tới kết luận đúng đắn, hợp lí, để qua đó các em lĩnh hội được kiến thức mới.
- Phải xác định vị trí của từng loại thí nghiệm: Mỗi thí nghiệm có một vị trí khác nhau trong dạy và học hóa học. Giáo viên cần xác định rõ vị trí của từng loại thí nghiệm để áp dụng phù hợp vào các bài cụ thể, nhưng hiện nay chúng ta đang thực hiện đổi mới phương pháp dạy học hóa học theo hướng tích cực hóa, cá biệt hóa, họat động của học sinh trong quá trình học tập. Theo tôi bên cạnh việc sử dụng có hiệu qủa các loại hình thiết bị dạy học khác như: Mô hình, tranh ảnh,... cần đặc biệt quan tâm đến thí nghiệm thực hành và thí nghiệm nghiên cứu của học sinh.
- Đối với thí nghiệm để nghiên cứu bài mới: Nếu thí nghiệm biểu diễn của giáo viên, học sinh chỉ được nghiên cứu bằng thị giác và thính giác thì thí nghiệm nghiên cứu bài mới của học sinh giúp học sinh được trao dụng cụ tận tay và được tự làm thí nghiệm, việc làm quen với các dụng cụ hóa chất sẽ cụ thể và đầy đủ hơn. Ở đây học sinh được tự tay điều khiển các quá trình làm biến đổi các chất nên có sự phối hợp giữa họat động trí óc với họat động tay chân trong quá trình nhận thức của học sinh → học sinh tích cực tham gia xây dựng bài, hình thành các kiến thức, khái niệm một cách chủ động, kích thích hứng thú của học sinh vì thí nghiệm rèn luyện cho học sinh nhận thức, phân tích những dấu hiệu, hiện tượng cụ thể bằng kinh nghiệm riêng của chính mình, thu hút mọi khả năng của học sinh vào nhận thức đối tượng.
Loại thí nghiệm này phù hợp với quá trình giảng bài mới. Tùy vào điều kiện trang bị cơ sở vật chất giáo viên có thể tiến hành bằng 2 cách:
* Toàn lớp cùng 1 làm thí nghiệm: Nếu điều kiện trang thiết bị hạn chế
* Từng nhóm làm thí nghiệm khác nhau: Bằng cách này giáo viên nên tổ chức để tạo điều kiện cho các học sinh trong nhóm lần lượt được làm thí nghiệm. Nếu không thí nghiệm sẽ trở thành thí nghiệm biểu diễn mà trong đó chỉ có một số em khá, giỏi phụ trách. Nếu thí nghiệm phức tạp thì nên có sự phân công giữa các học sinh trong nhóm. Có thể tiến hành loại bài thí nghiệm này theo phương pháp: minh họa - nghiên cứu.
- Thí nghiệm thực hành của học sinh: Loại thí nghiệm này phù hợp với loại bài ôn tập, củng cố kiến thức đã học, qua đó rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Để thực nghiệm thành công các thí nghiệm thực hành cần những điều kiện sau:
+ Học sinh cần chuẩn bị trước về mục đích thí nghiệm xem mình cần làm gì và làm như thế nào, tập giải thích các hiện tượng trong thí nghiệm để rút ra những kết luận đúng đắn bằng cách đọc trước các tài liệu hướng dẫn thí nghiệm như sách giáo khoa...
+ Giáo viên xác định rõ nội dung, phương pháp thực hiện giờ thực hành sao cho phù hợp với đặc điểm, nội dung thời gian và cơ sở trang thiết bị của trường.
+ Trình tự giờ thực hành:
• Phân thành nhóm nhở từ 2 đến 3 học sinh hoặc tùy theo điều kiện và tình hình cụ thể → phân công công việc rõ ràng
• Kiểm tra sự chuẩn bị của học sinh
• Nêu ngắn gọn mục đích thí nghiệm, phương pháp tiến hành thí nghiệm
• Hướng dẫn cách quan sát và cách ghi chép
• Lưu ý học sinh cần tuân thủ các qui tắc an toàn thí nghiệm.
• Giao dụng cụ hóa chất, học sinh kiểm tra lại dụng cụ hóa chất, Phiếu tường trình thực hành theo mẫu
• Khi học sinh làm thí nghiệm giáo viên theo dõi các thao tác của từng nhóm để uốn nắn sửa những sai sót cần thiết nhưng không làm thay học sinh.
• Tạo mọi điều kiện cho mỗi học sinh đều được làm thí nghiệm trong điều kiện có thể (trong trường hợp thiếu trang thiết bị dạy học cũng có thể chia thành 2 nhóm nhưng thí nghiệm với các đề tài khác nhau)
• Cuối giờ, mỗi học sinh phải hoàn thành bài tường trình của mình
Sau cùng yêu cầu học sinh rửa dụng cụ, sắp xếp ngăn nắp vào nơi qui định.- Thí nghiệm ngoại khóa: Ngoài các hình thức thí nghiệm quan trọng trong nội khóa đã nêu. Thí nghiệm ngoại khóa như: Thí nghiệm thực hành và quan sát ở nhà, thí nghiệm vui trong các buổi hội vui về hóa học...dạng thí nghiệm này thường ít được đề cập tới nhưng nếu tiến hành hợp lý sẽ có tác dụng tăng cường hứng thú của học sinh, khơi dậy ở các em tính tò mò sáng tạo, cuốn hút các em vào học hoá học đồng thời nâng cao vai trò giáo dục kỹ thuật tổng hợp, gắn liền lý thuyết với kiến thức đời sống thực tế.
- Để chuẩn bị cho thí nghiệm này giáo viên chuẩn bị đề tài và hướng dẫn học sinh tự tìm kiếm dụng cụ, nguyên vật liệu, hóa chất cần thiết.
Trần Anh Huy - Trường THCS Lê QUý Đôn - huyện Vĩnh Cửu - tỉnh Đồng Nai.